Όλες οι διαδικασίες σχεδιασμού ακολουθούν μια χρονολογική σειρά. Ωστόσο, όπως συμβαίνει με όλα τα πράγματα στη ζωή, πριν αρχίσουμε να περπατάμε και να ακολουθούμε τα βήματα πρέπει να γνωρίζουμε την κατεύθυνση προς την οποία πηγαίνουμε και να κατανοήσουμε τους στόχους μας. Όταν πρόκειται για θεραπευτικούς κήπους, ξεκινάμε με το να γνωρίσουμε τον ορισμό του τι είναι ένας θεραπευτικός κήπος και στη συνέχεια να διερευνήσουμε και να κατανοήσουμε τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των χρηστών μας.
Διάγραμμα 1. Διαδικασία σχεδιασμού. Αναπτύχθηκε από Jardines Terapeuticos.
Ακολουθούν τρεις ορισμοί. Ο πρώτος είναι από την Αμερικάνικη ένωση Θεραπευτικής Κηπουρικής (American Horticulture Therapy Association – AHTA) και είναι ο πιο ευρέως αποδεκτός ορισμός για Θεραπευτικούς Κήπους. Ο δεύτερος ορισμός είναι μία παραλλαγή από την εταιρία Jardines Terapeuticos Palmof (JTP) από την Ισπανία και ο τρίτος ορισμός είναι από την Ισπανική Ένωση Θεραπευτικής Κηπουρικής (AEHJST).
« Ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούν τα φυτά και το οποίο έχει σχεδιαστεί σκόπιμα για να διευκολύνει την αλληλεπίδραση με τα θεραπευτικά στοιχεία της φύσης». (AHTA)
«Ο θεραπευτικός κήπος είναι ένας χώρος με δύο πρωταγωνιστές: τον επισκέπτη/χρήστη και τη φύση. Τα χαρακτηριστικά και τα στοιχεία του κήπου υποστηρίζουν και κινητοποιούν τους ανθρώπους». (JTP)
«Ένας κήπος είναι θεραπευτικός όταν έχει σχεδιαστεί για να ανταποκρίνεται στις ανάγκες μιας συγκεκριμένης ομάδας ατόμων. Ο σχεδιασμός προσαρμόζεται στους στόχους των συμμετεχόντων και διευκολύνει την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων και φυτών». (AEHJST).
* Ορολογία. Η λέξεις που επιλέχθηκαν για το Εγχειρίδιο είναι «θεραπευτικός κήπος». Ανάλογα με την κουλτούρα, μπορεί να χρησιμοποιηθούν διαφορετικές λέξεις όπως ιαματικός κήπος, κήπος υγείας ή ευεξίας, ή βιοφιλικός σχεδιασμός. Στην ουσία όλα αυτά εκφράζουν το ίδιο και συμπίπτουν με τους παραπάνω ορισμούς.
Η διαφορά μεταξύ ενός θεραπευτικού κήπου και ενός πάρκου ή χώρου πρασίνου για περίπατο, άθληση και γενική απόλαυση είναι η πλούσια ποικιλία περιεχομένου, τόσο στην ποικιλία των φυτών όσο και σε άλλα στοιχεία (πεζοδρόμια, γλάστρες, πέργκολες και σιντριβάνια). Ο λόγος για την ενσωμάτωση αυτού του συνδυασμού στοιχείων στον ίδιο κήπο είναι η δυνατότητα ένταξής τους στον προγραμματισμό των θεραπειών και των σωματικών ασκήσεων. Η πρόκληση του σχεδιασμού είναι να συγκεντρωθούν όλα τα στοιχεία ενδιαφέροντος ώστε να σχηματίσουν ένα ευχάριστο και αρμονικό περιβάλλον για όλες τις εποχές, ενώ ταυτόχρονα να είναι καθολικά προσβάσιμος και διευκολυντικός, δηλαδή να ενισχύει τις ικανότητες των ανθρώπων. Ένας χώρος που ενισχύει τις ικανότητες περιλαμβάνει τη λειτουργικότητα, την αισθητική καθώς και τα ιστορικά και πολιτιστικά πλαίσια. Ο σχεδιασμός είναι θεμελιώδης επειδή αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία στηρίζονται οι θεραπείες.
Έχουν πραγματοποιηθεί επιστημονικά τεκμηριωμένες έρευνες για τους θεραπευτικούς κήπους. Αυτό σημαίνει ότι ο σχεδιασμός και η θεραπεία που διεξάγεται στον κήπο έχουν αξιολογηθεί και επικυρωθεί από επιστημονικές μελέτες και δημοσιεύσεις. Μια από τις πρωτοπόρες αναφορές είναι το «Healing Gardens» των Clare Cooper Marcus και Marni Barnes. Στο παρακάτω πλαίσιο παρουσιάζονται δύο αναφορές στις επιστημονικές έννοιες και τα θεωρητικά χαρακτηριστικά των θεραπευτικών κήπων.
Η θεωρία του υποστηρικτικού κήπου (Ulrich,1999) βασίζεται σε τέσσερις θεμελιώδεις παράγοντες για τη μείωση του στρες και τη βελτίωση της ευημερίας:
Αίσθηση ελέγχου και δυνατότητα για προσωπική ζωή
Κοινωνική υποστήριξη
Άσκηση και σωματική κίνηση
Πρόσβαση στη φύση και σε άλλους θετικούς περισπασμούς.
Δεν είναι όλοι οι κήποι θεραπευτικοί. Σε έρευνα των Grahn και Stigsdotter (2009) στο Alnarp SLU, διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν 8 σημαντικές διαστάσεις (ιδιότητες) που αναζητούν οι άνθρωποι στη φύση:
Γαλήνη, ηρεμία και αίσθηση φροντίδας
Άγρια φύση χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση
Πλούτος και ποικιλία ειδών
Ένας χώρος που μοιάζει με έναν ξεχωριστό διαφορετικό κόσμο
Ένας ανοιχτός πράσινος χώρος που σε προσκαλεί σε δραστηριότητα
Προστασία, ένα κρυφό μέρος για να είσαι μόνος σου
Κοινωνικός
Πολιτιστικός
Περιεχόμενο του Εγχειριδίου της Θεραπευτικής Κηπουρικής
Το Εγχειρίδιο απευθύνεται σε όποιον ενδιαφέρεται να δημιουργήσει και να συντηρήσει έναν θεραπευτικό κήπο, όπως εκπαιδευτές, άτομα με διάφορες αναπηρίες καθώς και ‘’τους τελικούς χρήστες’’ των κήπων. Για τον λόγο αυτό, το εγχειρίδιο αυτό προσπαθεί να αποφύγει όσο το δυνατόν περισσότερο την ορολογία και την τεχνική γλώσσα.
Σκοπός του εγχειριδίου είναι να περιγράψει τη μεθοδολογία και τους εξειδικευμένους προβληματισμούς κατά τον σχεδιασμό ενός θεραπευτικού κήπου. Δεν αποσκοπεί στο να είναι ένα λεπτομερές εγχειρίδιο κατασκευής. Το Εγχειρίδιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως οδηγός με τα βήματα, όμως γνωρίζοντας ότι λείπουν πληροφορίες. Για παράδειγμα, είναι σημαντικό να προσδιορίσετε αν ο χώρος σας χρειάζεται αποστράγγιση για την άνεση των χρηστών, αλλά δεν θα υπάρχει καθοδήγηση για τον τρόπο κατασκευής της αποστράγγισης, καθώς αυτό είναι ένα θέμα το οποίο περιλαμβάνεται σε κάθε εγχειρίδιο κατασκευής κήπων, όχι μόνο για θεραπευτικούς κήπους.
Ένας σχεδιαστής εργάζεται συνήθως με σχέδια/κατόψεις και όλες οι παρεμβάσεις που σχεδιάζονται βρίσκονται σε ένα λεπτομερές σχέδιο με κλίμακα. Αυτό το βήμα θα μπορούσε να παρακαμφθεί εντελώς, καθώς όλες οι μετρήσεις και τα σχέδια θα μπορούσαν να γίνουν απευθείας στο έδαφος. Εάν το έργο του κήπου είναι πολύ μεγάλο, πάνω από 1000 m2, συνιστάται να ζητήσετε βοήθεια κατά τη σχεδίαση των αρχιτεκτονικών σχεδίων. Δεν είναι εύκολη η ισορροπία μεταξύ της παροχής ενός ολοκληρωμένου εγχειριδίου και της καθοδήγησης των εκπαιδευτών σε πιο ουσιαστικές, λεπτομερείς και τεχνικές πληροφορίες. Η ελπίδα είναι ότι το παρόν εγχειρίδιο παρέχει τα βασικά στοιχεία και δίνει πληροφορίες για περαιτέρω πηγές για όσους ενδιαφέρονται να δημιουργήσουν έναν θεραπευτικό κήπο.
Οι Περιοχές Σχεδιασμού
«Τέσσερις περιοχές – εκατοντάδες θεραπείες» είναι το σύνθημα των Θεραπευτικών Κήπων Palmlof. Οι τέσσερις περιοχές είναι ένας τρόπος σχεδιασμού του κήπου που διευκολύνει τη δόμηση σε διαφορετικούς χώρους ή ζώνες και την ομαδοποίηση των υπαίθριων θεραπειών με τρόπο που προσφέρει τα περισσότερα οφέλη. Ανάλογα με τις ανάγκες της ομάδας, αυτές οι τέσσερις περιοχές μπορούν να αυξηθούν σε περισσότερες, για παράδειγμα, ένας χώρος κινητικών δεξιοτήτων, ένας χώρος χαλάρωσης/ενσυνειδητότητας και ένας χώρος περισυλλογής κ.λπ.
1. Η Αυλή των Αισθήσεων = Αισθητηριακός Χώρος
2. Το Δέντρο = Χώρος Φυτοθεραπείας
3. Η Διαδρομή = Χώρος Σωματικής Δραστηριότητας 4. Το Δάσος των Αναμνήσεων = Χώρος Ανάμνησης
Ακολουθεί μια σύντομη εισαγωγή στην αλληλεπίδραση των περιοχών με τη θεραπεία:
A. Αισθητηριακός Χώρος.
Ο χώρος περιέχει μια ποικιλία μικρότερων πολυετών φυτών σε διαφορετικά ύψη που διεγείρουν τις αισθήσεις μας. Τα υπερυψωμένα παρτέρια διευκολύνουν τη φροντίδα, τη συγκομιδή και την απόλαυση της μυρωδιάς τους. Τα διαφορετικά αρώματά τους χρησιμοποιούνται σε ασκήσεις χαλάρωσης και για την παρασκευή τσαγιών και σαπουνιών. Υπάρχουν αρωματικά φυτά στο επίπεδο του εδάφους για να απολαμβάνετε τις μυρωδιές τους όταν τα πατάτε, ή θάμνοι που μπορείτε τα τρίβετε με τα χέρια ή τα πόδια σας. Υπάρχουν επίσης ποικίλες υφές που συναντάμε σε όλη την περιοχή: τα απαλά πέταλα των τριαντάφυλλων ή ο τραχύς φλοιός του γερού δέντρου είναι μόνο μερικά παραδείγματα που μας βοηθούν να συνειδητοποιήσουμε το παρόν και μας δίνουν άφθονο υλικό για να το ενσωματώσουμε σε δραστηριότητες με χειροτεχνίες.
Β. Χώρος Φυτοθεραπείας
Η έννοια της φυτοθεραπείας είναι ένα καλά ανεπτυγμένο θέμα στη βιβλιογραφία και σε έργα σε όλο τον κόσμο και για το λόγο αυτό θα επανέλθουμε σε αυτή την ενότητα σε πολλές ενότητες όπως το κεφάλαιο «φυτά» αλλά και στη μεθοδολογία. Σε αυτόν τον χώρο μπορούμε να βρούμε διάφορα υπερυψωμένα παρτέρια, βρύση νερού, μικρά θερμοκήπια, έναν χώρο για την αποθήκευση των εργαλείων και χώρους για να καθίσετε και να ξεκουραστείτε μετά από μια έντονη δραστηριότητα. Συνήθως είναι ένας μεγάλος χώρος με ‘’σκληρά’’ διαμορφωμένα μονοπάτια, ώστε όλοι να μπορούν να μετακινούνται και να φροντίζουν τα λαχανικά, τα λουλούδια και τα φρούτα.
Γ. Χώρος Σωματικής Δραστηριότητας
Αποτελείται από ένα περίκλειστο μονοπάτι ελεύθερης μορφής που συνοδεύεται από μία κουπαστή για να παρέχει ασφάλεια για το περπάτημα και τις ασκήσεις ισορροπίας. Στη μέση υπάρχει γρασίδι για γιόγκα, τάι τσι, χαλάρωση και αθλητικά παιχνίδια. Υπάρχει επίσης κλίση για δοκιμασίες όπως ασκήσεις ενδυνάμωσης των κάτω άκρων και ποδιών. Όλα είναι σχεδιασμένα για μέτρια έως ήπια άσκηση και η φύτευση στο πλάι του μονοπατιού ενθαρρύνει την προπόνηση. Ιδανικά, ο χώρος συμπληρώνεται από διάφορα αθλητικά όργανα, όπως λάστιχα, μπάλες, κοντάρια κ.λπ.
Δ. Χώρος Ανάμνησης
Η περιοχή συνδέεται με τη φυτοθεραπεία. Εδώ συναντάμε διάφορα καρποφόρα δέντρα ή καλλιέργειες που συνδέονται με την ιστορική και πολιτιστική προέλευση του τόπου, όπως η ελιά, η συκιά, το αμπέλι και η φουντουκιά στην Ισπανία. Εισάγονται στοιχεία όπως ένας τοίχος, ένας φράχτης, ένα πηγάδι, για την πολιτιστική αναγνώριση της γεωγραφικής περιοχής. Στόχος είναι να εισαχθούν στοιχεία που εμπνέουν συζητήσεις, όπως ένας μετεωρολογικός σταθμός, σπιτάκια πουλιών, εργαλεία συγκομιδής κ.λπ. Θέλουμε να διεγείρουμε θετικές αναμνήσεις και θέματα για νέες συζητήσεις.
Εκτός από την διέγερση και την κινητοποίηση που παρέχουν τα φυτά και τα διάφορα στοιχεία, είναι σημαντικό ο σχεδιασμός να μεταδίδει άνεση στον χρήστη. Θα πρέπει να υπάρχει παγκάκι ή κουπαστή όταν χρειάζεται, σκιά όταν ο ήλιος καίει και ένα πεζοδρόμιο όπου δεν υπάρχει κίνδυνος να γλιστρήσει κανείς ή να υπάρχει αντανάκλαση. Οι φυσικές προκλήσεις θα πρέπει να είναι κατάλληλες για κάθε χώρο και θα πρέπει πάντα να υπάρχει προσβασιμότητα για όλους, ανεξάρτητα από τις κινητικές και γνωστικές ικανότητες. Μελετώντας κάθε λεπτομέρεια του σχεδιασμού, βελτιστοποιείται η αυτονομία των ανθρώπων. Ο Θεραπευτικός Κήπος είναι ένας ζωντανός και μεταβαλλόμενος κήπος όπου οι χρήστες συμβάλλουν με τις παρεμβάσεις τους (για παράδειγμα ταμπέλες φυτών φτιαγμένες από τους χρήστες) και όπου οι επαγγελματίες αλλάζουν και προσαρμόζουν το χώρο ανάλογα με τις ανάγκες (αλλάζουν τις καρέκλες για σκιά ή ήλιο, προσθέτουν ένα τραπέζι για ποτά όταν κάνει ζέστη, αποφασίζουν να φυτέψουν ένα νέο κήπο με τριανταφυλλιές… κ.λπ.).
* Terminology. the chosen word for use in this Manual is “therapeutic garden”. Depending on the culture it is common to use different words such as healing garden, health garden or salutogenic/biophilic design. All of them actually express the same and coincide with the definitions above.
[1] Terminología: El término utilizado para el manual es “jardín terapéutico” (“healing garden” en inglés). Dependiendo del contexto, se podrían utilizar diferentes términos como jardín restaurativo o jardín curativo. Mayoritariamente, todos suelen expresar lo mismo y se pueden aplicar las definiciones anteriores.